Portekiz edebiyatı, Madeira adaları ve Azor adaları da dahil olmak üzere, Roma işgalinden sonra dilin başlangıcından beri süregelen bir gelişmeyle zengin ve çeşitli lirik şiir ile kendini gösteren yazıların bir bütününden oluşmaktadır.
Portekiz hükümdarlarının fetihlerini zengin dil tarihi ile belgeye dökmeleri ile başlayan yazılarıyla; Gil Vicente’nin Renaissance piyes yazısıyla; Luis de Camoes’in 16. yüzyıl ulusal destanı Os Lusiadas yazısıyla; Fernando Pessonanın 19. yüzyıl realist romanlarından Jose Maria de Eça de Queiros romanıyla ve önemli sayıda kadın yazar tarafından yazıya dökülen 20. yüzyıl düzyazıları ve şiirleriyle ve 1998 yılında Jose Saramago’nun Nobel Edebiyat ödülünü kazanmasıyla daha fazla tanınarak, günümüze kadar gelen Portekiz edebiyatı çok önemli bir yere sahiptir.
Portekiz Edebiyatı Dönemleri Nedir?
Portekiz edebiyatı, başlangıcında çok tanınmasa da, başlangıcından beri birçok dilsel ve ulusal etkiye maruz kalmıştır. Portekiz’de yayınlanan ilk kitap İbranice idi ve Portekiz diline etkisi hala tartışma konusu olmaya devam etmektedir. 1526 yılında, Francisco de Sa de Miranda, İtalya’dan rönesans formlarını getirene kadar, Kastilya edebiyatı, saray şiiri ve tiyatro için modeller sağlamıştır. Portekiz ve İspanya ilişkileri geliştikçe, 1450’den sonra Portekiz yazarları hem Kastilyaca hem İspanyolca yazmış ve konuşmuşlardır. Vincente, Jorge de Montemayor ve Francisco Manuel de Melo gibi bazı yazarlar eserlerinde İspanyol harfleri kullanmışlardır.
1- Erken Dönem Portekiz Edebiyatı
Erken dönem Portekiz edebiyatında, şiir ve düzyazı ön planda olmuştur. Bir ulus olarak Portekiz’in ilk yüzyılı olan 12. yüzyılda, hiç bir yazı günümüze ulaşmamış olsa da, bazı şiir örnekleri mevcuttur. Bilinen en eski örneklerden biri olan, 13. yüzyıl Kastilya ve Leon kralı Alfonso X’ya yazılmış lirik türde bir şiir günümüze kadar ulaşabilmiştir.
Erken dönem Portekiz edebiyatında döneminin biraz daha ileri zamanlarından günümüze ulaşabilmiş bazı romantik türde şiirler mevcuttur. Bu eserler, Cantigas de Amor, Cantigas de Amigo ve Cantigas de Escarnio e Maldizer eserleridir. Bu şiirler, Galiçya ve Portekiz’in kuzeyinde konuşulan Galiçya ve Portekizce dillerinden oluşmaktadır. 1240-1 280 yılları arasında X Alfonso döneminde, yaratıcılığının zirvesine ulaşmıştır.
1248-1279 yılları arasında, Alsonso X’in oğlu olan, Alfonso III Dinis’in edebiyata olan ilgisi büyüktü ve zamanın en iyi şairleri arasında sayılmaktadır.
Portekiz saray şiirler genellikle, aşk, din ve deniz ile ilgili olsada zamanla macera, savaş ve şövalyelik terimleri ile iç içe geçmiştir.
Erken dönem Portekiz edebiyatı düzyazıları, dini, ahlaki, kralların kısa yıllıkları ve soy kitaplarından oluşmaktadır. Barcelos kontu Pedro Alfonso’nun 14. yüzyıla ait olan, Livro de Linhagens isimli eseri, bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bu eser, kısa epik anlatılar, romantizm ve macera hikayeleri içermektedir.
2- 15. ve 16. Yüzyıl Portekiz Edebiyatı
15. yüzyılda Portekiz bir ulus olarak gücünü hissetmeye ve böylelikle, bu gücün etkileri edebiyata yansımaya başlamıştır. 15. ve 16. yüzyıl Portekiz edebiyatı Rönesans’tan etkilenmiştir.
15. ve 16. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında Tarihsel Vakayinameler ve Şiir
15. ve 16. yüzyıl Portekiz edebiyatı, Yeni Aviz hanedanının kurucusu Kral I. John ve onun İngiliz kraliçesi Plippa’nın 1387’deki evliliğinden sonra, Portekiz sarayı bir kez daha edebi bir merkez haline gelmiştir. Kral avcılık üzerine bir tez yazmıştır. 15. ve 16 yüzyıl döneminde, Kralın oğlu Edward, tarihi açıdan zengin bir kütüphane toplamıştır. Bu çağın ayırt edici bir etkisi de, 1434 yılında kral olarak Edward, Fernao Lopes’i atayarak, bölgenin ilk baş tarihçisi (cronista mor do reino) ofisini kurmuştur. Fernao Lopes’e atfedilen, Cronicas de 5 reis de Portugal, Cronica dos sete primerios reis de Portugal isimli eserler mevcuttur ancak bu eserler, 20. yüzyıla kadar keşfedilmemiş ve yayınlanmamıştır. Lopez ortaçağ döneminde yaşamış en iyi yazardan biri olduğunu kanıtlamış ve tarihe ismini kazımıştır. Lopez’in varisi olan Gomes Eanes de Zurara, vakayinameleri daha düşük bir sanat seviyesinde devam ettirmiştir. Şiir 15. yüzyılın ortalarına kadar geliştirilmiştir ancak Kastilya’nın baskın etkisi şiirleri de etkilemiştir. Kastilya dilinde yazma modası bu dönemde gelişmiştir.
15. ve 16. Yüzyıl Portekiz Edebiyatınfa Gil Vicente ve Piyes
Modern Portekiz tiyatro oyunlarının ortaya çıkışı saray oyun yazarı Gil Vicente’nin eserlerinde görülmektedir. Gil Vincente’nin komedi, trajikomik konulu ve dini konulu oyunları çoğunlukla Portekizce ve Kastilyaca idi. 1517 ve 1519 tarihleri arasında, kutsal eylemleri ve dini oyunları, Gil Vincente’nin dramatik gücünü ortaya çıkartmıştır. Gil Vincente kendisine bir varis bulamadan ölmüştür. 1536 tarihinde engizisyon mahkemesi, kullanılan kaba mizahtan dolayı popüler tiyatroya savaş açmıştır.
15. ve 16. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında Rönesans
Portekiz; 15 yüzyıl boyunca, İtalya ile yakın kültürel ilişkiler sürdürmüştür. Rönesans, Portekiz’e doğrudan İtalya ve dolaylı olarak İspanya üzerinden ulaştı. 16. yüzyılda bir çok ünlü hümanist Portekiz’de yaşamıştır ve bunlardan en akılda kalır olanı 1532 yılında Portekiz’de yaşamış olan, Joao de Barros’dur ve kendisinin tarihin en önemli felsefe diyaloğu olarak, Ropica Pnefma eseri yayınlanmıştır.
1547 tarihinde Kral King John III, Coimbra üniversitesine reform getirmiş ve en seçkin Portekizli öğretmenler kralın bu reform görevine destek olabilmek için yurt dışından Portekiz’e gelmişlerdir. Bu reformla, Portekiz, De Antiquitatibus Lusitaniae yazarı olan, Andre de Resende ve 1548 tarihinde, Dialogos da Pintura Antiga’nın yazarı olan mimar ve ressam, Francisco de Hollanda isimli akademisyenler geliştirdi.
15. ve 16. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında İtalyan Şiir ve Piyes Okulu
Şair Francisco de Sa de Miranda’nın İtalya’daki 6 yıl süren ikametinden sonra, 1526 tarihindeki dönüşü, büyük edebi bir reform başlatmıştır. Çağdaş bir yazar olan Garcilaso de la Vega’nın İspanya için yaptığı gibi, Francisco de Sa de Miranda’da, on dört mısralı şiir (sone), kıtalardan oluşan şiir türü (canzone), keside ve mektup gibi yeni şiirsel biçimleri Portekiz’e tanıttı ve esas olarak hicivleri aracılığıyla ulusal şiir biçimlerine taze bir güç vermiştir. Bu dönemde diğer şairlerin yanında Luis de Camoes, bu yeni şiir türünü geliştirerek devam ettirdiler ve eski popüler biçimde mısralar içeren geniş bir şiir topluluğunu oluşturmuşlardır. Bu dönemde Camoes, şiirsel teknik büyük anlamda gelişmiş ve sonelerde, ekloglarda, kasidelerde, şarkı ve ağıtlarda Portekiz dilinin en gelişmiş şiirleri birleşmiştir. Camoes’in ölümünden sonra ilk kez 1595 tarihinde, birleştirilmiş ve yayınlanmış olan lirik şiirlerinde, birey ile dünya ve akıl ile gerçeklik arasındaki kopukluk konularıyla benzersiz temalar bulunmaktadır.
Francisco Sa de Miranda ve onu takip eden kişiler, şiirle birlikte düzyazıyı da geliştirmişlerdir. Eski Roma’lı oyun yazarı Terence’yi örnek alarak, klasik bir komedi türü yaratmışlardır.Bazı düzyazıları arasında olan A Castro, Avrupa tarihinde, bilinen en trajik temalı düz yazılarından biri olarak görülmektedir ve günümüze kadar Avrupa tiyatrosunda bir dayanak noktası olmaya devam etmiştir.
15. ve 16. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında Keşif ve Fetih
Keşif ve fetih edebiyatının en önemli örneklerinden biri olan Decadas da Asia, 1552-1563 tarihleri arasında adını duyurmuştur. Deniz aşırı eylemler temalı olan bu düzyazıyla ve aynı zamanda şiirlerle, Portekizce git gide bir yazı dili haline dönüşmeye başlamış ve aynı zamanda pek çok başka dille temasa geçilmesinden dolayı, Portekizceye kelime dağarcığı anlamında büyük etkileri olmuştur.
Bu dönemde seyahat hikayeleri oldukça fazla ve yazarları genellikle anlattıkları toplarları ziyaret eden ilk Avrupalılar sayılmaktadırlar. Hindistan, Çin ve Japonya’daki cizvitler tarafından yazılan mektuplar hem tarihi açıdan hem de insan belgeleri olarak önem taşımaktadır.
15. ve 16. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında Roman ve Düzyazı
Düzyazıda yenilikçi olan ve beş eklogu (çoban şiiri) ile Benardim Riberio, 1554 tarihinde yazdığı kırsal bir aşk ve melankoli türündeki öyküsü olan Historia de menina e moça ile öne çıkmış ve tarihte yerini almıştır.
16. yüzyılda yer alan Portekizli ahlakçılar ve teologlar arasında birçok usta düzyazı yazarı bulunmaktadır. Bu düzyazılar, yahudi halkının acıları üzerine pastoral bir diyalog, dini, ve mistik ve adanmışlık incelemeleri ile bilim adamlarının çalışmaları arasında yer alan ve basılan ilk portekizce kitap olan, Garia da orta gibi bazı düzyazılar tarihe katkıda bulunmuşlardır.
3- 17. Yüzyıl Barok Akımı Etkisinde Portekiz Edebiyatı
Edebi ve politik bir bakış açısından, 17. yüzyıl Portekiz’i bir çöküş içinde bulmuştur. Portekiz bağımsızlığının 1580 tarihinde İspanya’ya geçmesinden önce, Engizisyon mahkemesi kitapların sansürlenmesi ve bastırılması kararını getirmiştir. 1550’lerde Cizvitler de yüksek eğitimin kontrolünü ele geçirmişlerdir. Portekiz’in 16. yüzyılın sonundaki siyasi tutulmasının altında yatan ulusal ruhun bozulması ile Gongora’nın etkisi nüfuz etmiştir. Portekiz bağımsızlığını yeniden kazandıktan sonra İspanyol etkisi altında kalmaya devam etmiştir. İspanyolca kullanımı yaygınlaşmış ve Portekiz mahkemesi, yerel piyes ve oyunculuk aleyhine İtalya operasını, Fransız oyunlarını ve İspanyol operetlerini tercih etmiştir.
Çağın önde gelen edebi şahsiyeti, eserleri ile hem İspanyol hem Portekiz edebiyatının klasikleri haline gelen Francisco Manuel de Melo idi. Francisco Manuel de Melo, edebi ve sosyal temalar üzerine diyaloglar koleksiyonu ile kendini özgürleştirmeye çalışmıştır. Bu dönemde epik şairler aktif kaldılar ancak eserlerinin çok azında daha öncesinde geliştirilen etkiler görükmektedir.
Antonio Vieira, hayatının çoğunu Brezilya’da geçiren ve aynı zamanda Lizbon’daki kraliyet için vaizlik yapan ve Brezilya’daki yerli halkı ve köleleri savunmasıyla bilinen bir diplomattır. Antonio Vieira’nın, yazılı Portekiz dili üzerindeki etkisi, Camoes’ten sonra ikinci sırada yer almaktadır. Bir manastır tarihçisi olan Louis de Sousa, Vida do arcebispo ve Historia de Sao Domingos eserleri ile bu tarihte ün kazanmıştır.
Portekiz manastırında ortaya çıkan Barok akımı edebiyatında, kadınların sosyal ve entelektüel anlamda özgürleşmeleri içi verilen mücadele, bazı rahibelerin kendilerine getirilen kısıtlamaları reddetmesine sebep olmuştur. 17 yüzyıl Barok akımı etkisinde Portekiz edebiyatında, Violante do Ceu, kadınsı duygusallık normunun çok ötesinde, entellektüelleştirilmiş bir kavram şiiri üretirken, Maria de Cue, dini temaları lirik bir erotizmle ifade eden Kastilya ve Portekizce şiirler yazmıştır.
4- 18. Yüzyıl Portekiz Edebiyatı
18. yüzyıl Portekiz edebiyatında, Fransız klasisizmi ve aydınlanmanın etkileri görülmeye başlanmıştır. Liberal fikri benimseyen bazı kişiler, Fransa ve İngiltere’ye giderek, yazılarında özellikle bilim ve eğitimde edebiyatın her dalında görülen aydınlanma esinli reformlara yol açan bir örnek oluşturmuşlardır. Arcadias olarak adlandırılan yeni edebi topluluklar, reformun bir hareketi olarak, Klasisizme dönüşü teşvik etmişlerdir. 1720 yılında Kral John, üyeleri arasında muazzam olarak belirtilen Historia Genealogica de Real Portuguessa’nın yazarı, Antonio Caetano de Sousa gibi yazarlar ile birlikte Portekiz Tarihi Kraliyet Akademisini kurmuşlardır.
1759 yılında Antonio Dinis da Cruz Silva, Arcadia Lusitana’yı kurmuştur. Arcadia Lusitana’nın kuruluş amaçları arasında, döneminde hala etkileri süren İspanyol etkisini ortadan kaldırmak olarak belirlenmiştir. 18. yüzyılın başlarında, popüler yazarlar Lizbon’daki kaybolan piyes, tiyatro oyununu yeniden canlandırmaya çalışmışlardır.
5- 19. Yüzyıl Portekiz Edebiyatı
19 yüzyıl Portekiz edebiyatı döneminde, romantizm akımı ile birlikte Portekiz’de büyük edebi bir akım başlamıştır. 19. yüzyıl Portekiz edebiyatında şiir, piyes ve roman, ve tarih ve edebiyat açısından önemli bir dönem olarak görülmektedir.
19. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında Şiir
Romantizm akımının geri dönüşüyle, 19. yüzyıl Portekiz harfleri yenilenmeye başlamıştır. Joao Baptista de Almeida Garrett, ortaçağ ve ulusal tarihi temaları canlandırarak Romantizm hareketinin baş temsilcisi olarak görülmüştür. Antonio Feliciano de Castilho, klasisizmi romantizmle karıştırarak, genç nesil şairler üzerinde etkili olmuştur. 19. yüzyılın en büyük şairi olarak kabul edilen Cesario Verde, ortak gerçeklerin şiirsel özüne hitap etmiştir. Fransız yazar Pierre Loti’nin Portekizli muadili Wenceslau de Moraes eserlerinde egzotizm ve oryantalizm temalarını işlemiştir.
19. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında Piyes ve Roman
Piyesleri yeniden canlandırmak isteyen Joao Baptista de Almeida Garrett, 18. yüzyılda yeniden canlanmasına rağmen yine de, piyesleri ve oyuncuları baştan yaratması gerektiğini keşfetmiştir. Joao da Camara, Joao Baptista de Almeida Garett’in yarattığı tiyatroyu miras almıştır ve 19. yüzyılın sonunda Portekiz’in en seçkin oyun yazarı olmuştur. 19. yüzyıl romanın büyük ve önemli çağı olarak bilinmektedir.
19. Yüzyıl Portekiz Edebiyatında Tarih ve Edebiyat Çalışmaları
Alexandro Herculano, başyapıtı olan Historia de Portugal eseri ve Portekiz’de engizisyonun kökeni ve kuruluş tarihi ile ilgili ve anayasalcılık üzerine yazdığı eserleri ile zamanın Portekizli tarihçilerinin lideri olarak kendini kanıtlamıştır.
6- 20. Yüzyıl Portekiz Edebiyatı
20. yüzyıl Portekiz edebiyatında, lirik şiir tekrar ortaya çıkmaya başlamıştır. Kısa yazılarda ortaya çıkan kırsal kesim teması Portekiz edebiyatını etkilemeye başlamıştır.
20. Yüzyıl Monarşiden Cumhuriyete Portekiz Edebiyatı
1910 yılında, Portekiz’de monarşiden cumhuriyete geçiş, edebiyatta esas olarak Porto şehri ve Portekiz Rönesansı olarak bilinen hareketle ilişkili revizyonist bir dürtüye tanık olmuştur. Antonio Botto, yüzyıl döneminin edebiyatına ismi kaydedilen estetikçilik ve erotik dekadantizmin kalıcı şairlendinden sayılmaktadır. Tarihçi ve şair olan Antonio Sardinha liderliğindeki Roma Katolik Monarşist geleneğini destekleyen integralist bir okul, 1914’ten itibaren estetikçilik ve erotik dekadantizm temalarına tepki göstermiş ve bu durum 1926’da Portekiz’in birinci Cumhuriyetinin nihai düşüşüne katkısı olmuştur.
Ölümünden sonra Avrupa Modernizminin en parlak şairlerinden biri olarak kabul edilen Fernando Pessoa, sembolizm ve saudosismonin (nostalji) son dönemlerinden gelmektedir. Eleştirmen ve şair Jorge de Sena’nın da deyimiyle ‘asla var olmamış adam olarak Fernando Pessoa, uyarladığı heteronimlerle (eş sesli) çoğul ve evrensel hale gelen parçalanmış şairin en büyük örneklerinden sayılmaktadır.
1939’dan 1945 yılına kadar Vitorino Nemesio, Fransız Gerçeküstücülüğü ve İngiliz İmgeciliği de dahil olmak üzere yeni trendleri ve hareketleri örnekleyen şiirler yayınlayarak Portekiz Yeni-Gerçekçiliğin ufkunu genişleten edebiyat dergisi, Revista de Potugal’ı yönetmiştir.
Şiir, yüzyılın ortalarından sonra, Yeni-Gerçekçiliğe tepki olarak, aralarında Manuel Alegre, Antonio Ramos Rosa ve Rui Knopfli’nin de bulunduğu çeşitli lirik şairler topluluğu tarafından yoğun bir şekilde uygulanmıştır.
20. Yüzyıl 1974 Sonrası Portekiz Edebiyatı
Nisan 1974 devriminin 6 yıl öncesinde, Antonio de Oliveira Salazar tarafından kurulan diktatörlüğün kontrolünü üstlenen Caetano’nun devrilmesinden sonra, şiir ve kurgu yeni bir ifade özgürlüğü bulmuştur. Her türde yazı, hem Afrika’daki sömürge geçmişine hem de imparatorluğun ulusal ve tarihsel arka planına yönelik bir ilgiyi yansıtmaya başlamıştır. Deneysel şiir ve feminist yazı Avrupalı ve uluslararası hale gelirken, şairler Portekiz edebiyatının tarihsel olarak karakteristik özelliği sayılan lirik, içe dönük ve soyut ifadeyi yeniden kabul etmişlerdir.
1998’de Nobel Edebiyat Ödülü’nü alan Jose Saramago, 1980’lerde gerçekliğin keskin gözlemini şiirsel fantazi eserleriyle birleştirerek öne çıkmıştır. 1974’ten sonra, Portekiz kültürü ve uygarlığının daha yeterli bir şekilde tanınmasını sağlayan tarih ve edebiyat eleştirilerinde önemli eserler ortaya çıkmıştır.
Önemli Portekiz Yazarları Kimlerdir?
Portekiz için önemli olan yazarlardan bazıları; Fernando Pessoa, Almeida Garrett, Jose Maria de Eça de Queiroz, Camilo Ferreira Botelho Castelo-Branco, Alexandre O’Neill ve José Saramago’dur. Portekizlilerin önemli yazarlarını tarihe ve kültüre yön vermelerinden, Portekiz edebiyatını üst seviyelere taşımaları ve dünyaca tanıtmalarından dolayı oldukça benimsemiştir
Nobel Edebiyat Ödülünü Alan Portekizli Yazar Kimdir?
Portekizli yazar Jose Saramago, 1998 yılında Nobel Edebiyat Ödülüne layık görülmüştür.
1. Jose Saramago
Jose Saramago, 16 Kasım 1922 tarihinde Azinhaga’da doğmuştur. Lizbon’da küçük bir köyde eğitimini tamamlamıştır. 1993’te Kanarya Adalarına yerleşmiştir ve Pilar del Rio ile evlenmiştir. Jose Saramagonun bazı önemli eserleri, Terra do Pecado, Manual de Pintura e Caligrafia, Levantado do Chao’dur.
2. João Baptista de Almeida Garrett
Almeida Garret, 4 Şubat 1799 yılında Porto’da doğmuştur. Almeida Garret Kolombiya üniversitesinde eğitim görmüştür ve Liberal düşünceleri benimsemiştir. Romantizm akımının öncülerindendir. Bazı önemli şiir kitapları, Camoens, Dona Branca, A Lirica de Joao Minimo’dur.
3. Fernando Pessoa
Fernando Pessoa, 13 Haziran 1888 yılında Lizbon’da doğmuştur. Fernando Pessoa tam bir İngiliz eğitimi görmüştür. Portekiz modernizminin öncülerinden olan Pessoa, ilk şiirlerini İngilizce olarak yazmıştır. Bazı önemli eserleri, Poesias de Fernando Pessoa, Odas de Ricardo Reis, Textos filosóficos’dur.
4. Agustina Bessa-Luís
Agustina Bessa-Luis, 15 Ekim 1922 tarihinde Vila Mea’da doğmuştur. Alberto de Oliveira Luis ile evli olan Agustina Bessa- Luis’in, Monica Baldaque isminde bir çocukları vardır. Bazı önemli ve beyazperdeye de uyarlanan kitapları arasında; Fanny Owen, Abraham’s Valley ve The Lands of Risk bulunmaktadır. Agustina Bessa-Luis edebiyata olan katkılarından dolayı, Camoes ödülüne layık görülmüştür.
5. Camilo Castelo Branco
Camilo Castelo Branco, 16 Mart 1825 tarihinde, Lizbon’da doğmuştur. Camilo Castelo Branco, romantik akımın öncülerinden olup tarihe yazılmış bir çok eseri mevcuttur. Camilo Castelo Branco’nun bazı önemli kitapları arasında; O Romance de um Homem Rico, Retrato de Ricardina, Amor de Perdição olarak bulunmaktadır. Camilo Castelo Branco eğitimini evde halaları tarafından almıştır. Camilo Castelo Branco, 16 yaşındayken evlenmiştir. Camilo Castelo Branco, 1885 yılında edebiyata olan katkılarından dolayı Vikont ünvanı ile ödüllendirilmiştir ve sağlığı bozulup artık yazamaz hale geldiğinde ise Parlamento tarafından emekli maaşı almasına karar verilmiştir.